7 fascynujących odkryć czeskiej nauki

Nanowłókna

W 2003 roku na cały świat rozeszła się sensacyjna wiadomość: na Uniwersytecie Technicznym w Libercu odkryto proces technologiczny produkcji przemysłowej nanowłókien polimerowych, a we współpracy z liberecką firmą Elmarco również unikalną technologię ich produkcji, Nanospider. Kierownikiem zespołu badawczego uniwersytetu był profesor Oldřich Jirsák (*1947). Włókna widoczne tylko pod mikroskopem i tysiąc razy cieńsze niż włos znajdują zastosowanie na przykład w medycynie (materiał na sztuczne naczynia krwionośne, w leczeniu oparzeń lub produkcji maseczek; przez materiał z nanowłókien nie przechodzą bowiem żadne bakterie ani wirusy, za to cząsteczki tlenu przechodzą bez problemu). Nanowłókna, które eksperci uważają za materiał trzeciego tysiąclecia, są również wykorzystywane w przemyśle lotniczym, samochodowym i odzieżowym. Próbkę nanowłókien można samemu wyprodukować w libereckim centrum nauki iQpark lub w ostrawskim Wielkim Świecie Techniki.

Grupy krwi

Jan Janský (1873–1921) był wybitnym czeskim neurologiem i psychiatrą, profesorem Uniwersytetu Karola w Pradze. Światową sławę w 1906 roku przyniosło mu odkrycie, że ludzką krew można podzielić na cztery podstawowe grupy, ze względu na pewne różnice we właściwościach krwinek. Grupom tym Janský przypisał rzymskie cyfry I, II, III i IV. W tym samym czasie podobnego odkrycia dokonał wiedeński biolog i patolog Karl Landsteiner (1868–1943): już w 1900 roku opisał nawet trzy grupy krwi. Chociaż świat przyznaje pierwszeństwo Janskému, Nagrodę Nobla przyznano w 1930 roku Landsteinerowi. Przyjęły się także oznaczenia Landsteinera A, B, AB i O. Tak czy inaczej Czechy i tak nie niewiele na tym tracą: matka Landstainera pochodziła bowiem z Prostějova.

Polarografia

W 1924 roku fizykochemik Jaroslav Heyrovský (1890–1967) wraz ze swoim japońskim uczniem Masuzo Shikatou zbudował urządzenie do rejestracji zależności prądu od napięcia podczas elektrolizy próbki przy użyciu elektrody kroplowej. Polarografia umożliwia uzyskanie informacji o rodzaju i ilości substancji zawartych w roztworze, na przykład pomiar zawartości tlenu w atmosferze, dwutlenku siarki w gazach spalinowych lub metali toksycznych w wodzie. Dziś polarografy komputerowe znajdziemy w każdym laboratorium chemicznym, wykorzystuje się je także w biologii, farmacji czy biochemii. Za swoje odkrycie profesor Heyrovský w 1959 roku otrzymał, jako pierwszy Czech, Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Długo musiał na nią czekać, mianowany był bowiem w sumie osiemnaście razy. W międzyczasie metoda przeszła szereg ulepszeń technicznych i modernizacji, przypomina ją także wystawa prezentująca historię Uniwersytetu Karola w Pradze.
 

Eliminacja ospy prawdziwej

Założyciel nowoczesnej czechosłowackiej szkoły epidemiologicznej Karel Raška (1909–1987) był profesorem higieny, a w 1963 roku został dyrektorem Sekcji Chorób Zakaźnych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w Genewie. Opracował metodę czujności epidemiologicznej, która obecnie jest podstawą systemu ochrony przed epidemiami i w dużej mierze przyczynił się do całkowitej eliminacji ospy prawdziwej na świecie. W własnej ojczyźnie Raška musiał mierzyć się z wrogością władz komunistycznych: w 1970 roku został odwołany z kierownictwa Instytutu Epidemiologii i Mikrobiologii, musiał opuścić swoje miejsce pracy, a urzędy odmówiły mu nawet emerytury.

Soczewki kontaktowe i silon (czeskie włókno poliamidowe)

Najstarsze udokumentowane wzmianki o próbie rozwiązania problemu z wadą wzroku za pomocą soczewki pochodzą sprzed około pięciuset lat. W czasach profesora Otty Wichterle (1913–1998), twórcy chemii makromolekularnej, soczewki już istniały, ale były produkowane ze szkła i twardych nieelastycznych tworzyw sztucznych. Czeski naukowiec i wynalazca, działający głównie w dziedzinie makromolekularnej chemii organicznej, zajmował się syntezą żeli hydrofilowych w celu znalezienia odpowiedniego materiału na implanty oka. Ponieważ Ministerstwo Zdrowia jego badania wycofało, Wichterle prowadził prace nad przygotowaniem żelu w domu i dosłownie „na kolanie” zmontował pierwsze urządzenie do produkcji żelowych soczewek kontaktowych. Dziś słynną „maszynę soczewkową” można zobaczyć w Narodowym Muzeum Techniki w Pradze; badania profesora Wichterle przypomina specjalna wystawa.

Również w jego wypadku reżim komunistyczny „się popisał”, sprzedając jego patent do USA bez jego wiedzy i za przysłowiowe grosze. W ten sposób Czechosłowacja straciła około miliarda dolarów. Jeden z najważniejszych czeskich naukowców zasłużoną nagrodę otrzymał dopiero po listopadzie 1989 roku, kiedy został wybrany na prezydenta Czechosłowackiej Akademii Nauk. Z jego pozostałych 150 wynalazków najbardziej znanym jest sztuczne włókno poliamidowe – silon.

Sztuczne naczynia krwionośne

Cienkie elastyczne rurki, czyli sztuczne naczynia krwionośne impregnowane kolagenem, które są dziś w medycynie oczywistością, kiedyś zmieniły podręczniki chirurgii naczyniowej. Zostały wynalezione przez zespół naukowców i lekarzy skupionych wokół chirurga Milana Krajíčka (1933–2016). Zajmował się on badaniami oraz rozwojem protez naczyniowych i w tej dziedzinie posiada szereg praw pierwszeństwa i patentów. Rozwojem sztucznych naczyń krwionośnych zajmuje się Uniwersytet Techniczny w Libercu.

Leki przeciwwirusowe: leki dla całego świata

Profesor Antonín Holý (1936–2012) uważany jest za jednego z najwybitniejszych czeskich naukowców. Chemikowi i przyrodnikowi udało się doprowadzić badania do etapu praktycznej realizacji i wraz ze swoim zespołem opracował leki przeciw wielu chorobom wirusowym, takim jak ospa prawdziwa, półpasiec, wirusowe zapalenie błon śluzowych oka i wirusowe zapalenie wątroby typu B. We współpracy z amerykańską firmą farmaceutyczną Gilead Sciences udało się mu z powodzeniem przekształcić do formy leku preparaty stosowane w leczeniu HIV/AIDS. Firma Gilead Sciences rocznie płaci Instytutowi Chemii Organicznej i Biochemii około dwóch miliardów koron z tytułu opłat licencyjnych i patentów.